प्रवीण दीक्षित
पोलीस महासंचालक (निवृत्त)
सध्या संघ लोकसेवा आयोग व महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगातर्फे विविध पदांच्या निवडीसाठी मुलाखत घेणे चालू आहे. संघ लोकसेवा आयोगातर्फे किंवा महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगातर्फे निवड करण्यापूर्वी मुख्य परीक्षेत उत्तीर्ण झालेल्या उमेदवारांची 30 ते 45 मिनिटे मुलाखत घेतली जाते. पूर्वी ही मुलाखत संघलोकसेवा आयोगातर्फे इंग्रजीत घेतली जात असे; व त्यामुळे इंग्रजी बोलण्याची सवय नसल्याने अनेक उमेदवार निवड न झाल्याने खट्टू होत असत. ग्रामीण उमेदवारांना भाषेचा अडथळा वाटू नये ह्या साठी आता ही मुलाखत हिंदी अथवा स्वतःच्या मातृभाषेत देण्याची व्यवस्था करण्यात आली आहे. महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगातर्फे घेतल्या जाणार्‍या मुलाखती ह्या अर्थातच मराठीत होत असतात. भाषेचा अडसर नसतांनाही मुलाखतीच्या वेळी अनेक उमेदवार निर्माण होणार्‍या तणावामुळे गडबडून जातात. आपल्याला काय विचारले आहे हे त्यांना समजेनासे होते. ते नुसतेच गप्प बसून राहतात किंवा त्यातील काहीजण मुलाखती दरम्यान रडू लागतात. अशा प्रकारे भावनिक उद्रेक होऊन एका महत्त्वाच्या पदासाठी पात्र असतांनाही मुलाखतीत अपयशी ठरल्याने उमेदवार आपली निवड आपल्या वर्तनाने घालवून बसतो.
लोकसेवा आयोगाच्या परीक्षेसाठी अर्ज करतांना अर्जदाराने लिहीलेली माहिती, त्यात त्याने उल्लेख केलेले विषय, पूर्वानुभव, छंद, त्याच्या पदासाठी अपेक्षा, तो कोणत्या राज्यात जाऊ इच्छितो, कोणती सेवा स्वीकारू इच्छितो, खेळात भाग घेतला असल्यास खेळांची नावे, आरक्षणाचे फायदे पाहिजे असल्यास जातीची अचूक माहिती अपेक्षित असते. त्यामुळे अर्ज ऑनलाईन भरलेला असेल तरी सुद्धा त्याची एक प्रत उमेदवाराने आपल्याजवळ ठेवणे अत्यावश्यक आहे. बरेचसे उमेदवार ऑनलाईन अर्ज भरण्यासाठी सायबरकॅफेमधे जाऊन अन्य व्यक्तीकडून हे अर्ज भरतात. त्यामुळे अनेकवेळा उमेदवार सांगतो एक गोष्ट व प्रत्यक्षात अर्जामधे लिहीलेली गोष्ट ह्यात तफावत निर्माण होते. व अर्जाची प्रत स्वतःजवळ न ठेवणयामुळे मुलाखती दरम्यान उमेदवार भांबावून जातो. त्याला आठवेनासे होते. व हा उमेदवार निवडण्यासाठी योग्य नाही असा मुलाखतकारांचा ग्रह तयार होतो.
वर उल्लेख केल्याप्रमाणे उमेदवाराने त्याची जन्मतारीख, जन्मस्थळ, तो कोणत्या ठिकाणी राहतो, त्याचे छंद, खेळ, विविध आवडी ह्या बद्दलची, व त्याबद्दलच्या वैशिष्ट्यांची माहिती मुद्दाम अभ्यास करून लक्षात ठेवण्याचा प्रयत्न करावा. परीक्षेसाठी घेतलेले विषय केवळ क्रमिक पुस्तकांपर्यंत मर्यादित न ठेवता, त्या विषयातील अन्य जाणकार लेखक व त्यांचे विचार हे थोडक्यात पण अचूकपणे सांगता येतील ह्याची तयारी ठेवावी. तसेच एखाद्या लेखकाचे विचार आपल्याला मान्य नसल्यास त्याची कारणे विषद करण्याची तयारी ठेवावी. लेखकाच्या पुस्तकाचे नाव लक्षात ठेवण्याचा प्रयत्न करावा. ते माहित नसल्यास काहीतरी नाव सांगण्याचा म्हणजेच थापा मारण्याचा प्रयत्न करू नये. कारण त्यामुळे उमेदवार खोटी माहिती सांगत आहे असा समज तयार होतो. लेखी परीक्षेमधे अनेक विषय सोडून द्यायचे अशी अनेकांना सवय असते. परंतु मुलाखतीच्या वेळेस आपल्याला त्यातील कोणत्याही विषयावर प्रश्न येऊ शकतात हे लक्षात ठेऊन अभ्यास करावा. बर्‍याचवेळा अभ्यास केलेली पुस्तके ही कालबाह्य झालेली असतात. त्यामुळे त्या विषयातील नवनवीन घडामोडी व पूर्वीच्या विचारांचे आजच्या काळातील घटनांशी संबंध व महत्त्व ह्यांची माहिती घेणे आवश्यक आहे.
मुलाखतीस जातांना ज्या कपड्यांची तुम्हाला नेहमी सवय असेल असे कपडे करावेत. परंतु भडक रंगाचे किंवा तोकडे कपडे करू नयेत. पुरूष उमेदवारांना टाय लावायचा असेल तर सदर्‍याची वरची गुंडी लावणे आवश्यक आहे. कोट घालायचा असेल तर तुमच्या मापाचा आहे ह्याची खात्री करावी. अन्यथा मुलाखतीच्या वेळी उमेदवाराचे लक्ष विचारलेल्या प्रश्नांच्या ऐवजी कोट किंवा टाय ठीक आहे का नाही ह्याकडेच जात राहते. महिलांसाठी सूट किंवा साडी वापरावी पण त्याचीही नेहमी सवय असेल ह्याची खात्री करावी. बूट पॉलिश केलेले असावेत परंतु चालतांना ज्यांचा टकटक आवाज येत असेल असे नसावेत. महिलांसाठी उंच टाचांच्या (pencil heels) सँडल्स टाळाव्यात. बरोबर न चुकता स्वच्छ रुमाल ठेवावा. व खोकला किंवा शिंक आल्यास त्याचा न चुकता उपयोग करावा. मुलाखतीस जातांना दर्पयुक्त Body fresheners वापरणे टाळावे. चष्मा वापरत असल्यास काचा रंगीत नसाव्यात. बोलतांना तोंडात पुटपुटल्यासारखे किंवा वाक्याच्या शेवटचे शब्द ऐकू येत नाहीत असे बोलू नये. बोलतांना केवळ एकाच व्यक्तीशी डोळ्याने संपर्क न ठेवता अन्य व्यक्तींच्याकडेही पहावे व सावकाश, स्पष्ट, मुद्देसूद व आत्मविश्वासाने बोलवे. बोलतांना चेहर्‍यावर थोडेसे स्मित ठेवावे. आवाज ओरडल्यासारखा फार मोठा नसावा.
मुलाखतीच्यासाठी प्रवेश करतांना “आत येऊ का?’’ विचारावे व दिवसाची वेळ जशी असेल त्याप्रमाणे योग्य शब्द वापरून सर्वांना अभिवादन करावे. बसण्यास सांगितल्याशिवाय बसण्याची घाई करू नये. बसतांना पायावर पाय टाकून किंवा पाठीमागे रेलून बसू नये. ते उद्धटपणाचे समजले जाते. मुलाखत घेणार्‍यांनी विचारलेला प्रश्न नीट ऐकावा. जर नीट ऐकू आले नसेल तर प्रश्न पुन्हा सांगण्याची विनंती करावी. प्रश्न ऐकल्यानंतर लगेचच उत्तर देण्यापेक्षा त्या प्रश्नासंबंधी काही क्षण विचार करावा, आपले विचार नीट एकत्र करावे, व सुसूत्रपणे मांडावेत. विचारलेल्या प्रश्नातील आपल्याला चांगली माहिती असेल त्याकडे बोलण्याचा ओघ न्यावा. आपण जे बोलतो त्यातूनच मुलाखत घेणारे आपल्याला पुढील प्रश्न विचारीत असतात. मुलाखत घेणार्‍यांनाच आपण उलट प्रश्न विचारू नये किंवा तुम्ही सांगताय ते बरोबर आहे, चूक आहे असे अभिप्राय देऊ नयेत. उत्तरे देतांना कोणत्याही विषयासंबंधी उलटसुलट मते मांडावीत परंतु आपण त्यात समन्वय राखावा. एखादा प्रश्न कितीही खोचक असला तरीही आपला तोल ढळू देऊ नये. प्रश्नाचे उत्तर माहित नसल्यास माहीत नाही हे सांगणे गैर नाही. उत्तरे देतांना पोपटपंची करणे टाळावे व स्वतः काय विचार केला असेल ते सांगावे. दुसर्‍या कोणत्याही कोचिंग क्लासेस मधे दिलेली उत्तरे सांगण्याचा प्रयत्न करू नये.
मुलाखत संपतांना पुन्हा एकदा मुलाखत घेणार्‍यांना सस्मित अभिवादन करावे व पायाचा आवाज न करता बाहेर पडावे.
मुलाखत ही आपल्या व्यक्तिमत्त्वाची व विषयातील ज्ञानाची परीक्षा असते. मुलाखतकार तुम्हाला निवड करण्यासाठी म्हणून प्रश्न विचारत असतात. अशा मुलाखतींची वारंवार स्वतःला सवय करून आत्मविश्वासाने मुलाखत दिल्यास आपली निवड नक्की होणार ह्याची खात्री बाळगावी.
—————————————-
